Οι αποκαλύψεις του Edward Snowden (20.05.2023) αποσαφήνισαν τελικά ότι ανθρώπινα δικαιώματα και μηχανισμοί παρακολούθησης των ανθρώπων στις σύγχρονες κοινωνίες που ζούμε είναι έννοιες διαφορετικές, δεν συμβιβάζονται. Πολλοί, ιδιαίτερα όσοι ζουν σε πόλεις βιώνουν καθημερινά την παρακολούθηση των κινήσεών τους από κάμερες τοποθετημένες παντού, στους δρόμους, στα μέσα μαζικής μεταφοράς, σε κτίρια και δημόσιους χώρους. Κάμερες, drones και άλλες συσκευές είναι “κρυμμένες” παντού, αποτελούν κομμάτι της στρατηγικής παρακολούθησης των πολιτών. Και καθώς η τεχνολογία συνεχώς εξελίσσεται, θα πρέπει να συμπλεύσουμε με την δυσάρεστη αλήθεια ότι η ιδιωτική μας ζωή θα γίνεται όλο και περισσότερο εύθραυστη, δύσκολη στην κυριολεξία. Ακόμη και αν τα διάφορα σχέδια υπόσχονται να μας προστατεύσουν, η δημόσια παρακολούθηση μπορεί να προκαλέσει μεγάλους τριγμούς στον κοινωνικό ιστό. Για παράδειγμα και χωρίς να εναντιώνεται κανείς στην ανάγκη διασφάλισης της εθνικής ασφάλειας, η τεχνολογία που χρησιμοποιείται για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιεί μεθόδους οι οποίες παραβιάζουν ενίοτε την ιδιωτική σφαίρα της ζωής των πολιτών. Πρέπει να υπάρξει ισορροπία ανάμεσα στις δύο αυτές έννοιες, κάτι που φαντάζει εξαιρετικά δύσκολο. Η εθνική ασφάλεια είναι σημαντική υπόθεση. Αλλά και η προστασία της ιδιωτικής σφαίρας του πολίτη είναι κατάκτηση που πρέπει να διασφαλισθεί πλήρως. Στο χέρι μας είναι να αναζητήσουμε και να βρούμε μηχανισμούς ισορροπίας, οι οποίοι θα εγγυώνται τον σεβασμό της ιδιωτικής ζωής των ανθρώπων, ενώ συγχρόνως θα ικανοποιούν την ανάγκη ασφαλούς λειτουργίας των δημοκρατικών κοινωνικών θεσμών. Η άποψη ότι πρέπει να λαμβάνονται μέτρα ασφαλείας προς αποτροπή φαινομένων κατάχρησης των τεχνολογιών στο θέμα της προστασίας των δικαιωμάτων των ανθρώπων και της ιδιωτικής σφαίρας της ζωής τους, κερδίζει συνεχώς έδαφος. Πρέπει να τεθούν αυστηρά όχι μόνο τεχνολογικά, αλλά και νομικά και ηθικά πλαίσια προκειμένου να αποκλειστούν φαινόμενα κατάχρησης των φορέων εξουσίας σε ότι αφορά τις πρακτικές παρακολούθησης των κινήσεων των πολιτών. Αν δεν ισχύσει αυτό, ποιος μας εγγυάται ότι πληροφορίες που θα συγκεντρωθούν, ας πούμε για θέματα εθνικής ασφάλειας δεν θα χρησιμοποιηθούν καταχρηστικά, δηλαδή με τρόπο που στερείται λογικής και ηθικής επένδυσης; Το ερώτημα είναι σαφές: Ποιος θα μας φυλάξει από τους φύλακες;

Οι εξελίξεις στην τεχνολογία (κρυπτογραφία, hardware, υπολογιστική ισχύς), μπορούν να βοηθήσουν στη δημιουργία συστημάτων παρακολούθησης τα οποία περιβάλλουν με σεβασμό τις δημοκρατικές αξίες και την προστασία της ιδιωτικής σφαίρας ζωής του ανθρώπου. Η κρυπτογραφία είναι η καλύτερη επιλογή στην δημιουργία προγραμμάτων παρακολούθησης χωρίς ελαττώματα, τα οποία θα λειτουργούν σε συνθήκες αξιοπρόσεκτου σεβασμού θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων, όπως είναι η δημιουργία προγραμμάτων καμερών παρακολούθησης αποδοτικής λειτουργίας που θα προάγουν την συγκέντρωση χρήσιμων πληροφοριών αλλά δεν θα καταργούν τις ατομικές ελευθερίες και δεν θα περιφρονούν τους κανόνες δημοκρατικής τάξης.

Τι είναι η Κρυπτογραφία;

Η κρυπτογραφία είναι η τέχνη και η επιστήμη που επιτρέπει στους ανθρώπους να διατηρούν τα μυστικά τους ασφαλή. Η θεμελιώδης ιδέα πίσω από την προστασία των μυστικών ενός ανθρώπου (σε αυτήν την περίπτωση των δεδομένων), είναι αρκετά απλή: Φανταστείτε μια κατάσταση όπου θέλετε να μου στείλετε ένα μήνυμα μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (email). Φυσικά, αυτό το μήνυμα θεωρείται προσωπική πληροφορία που πρέπει να γνωρίζουμε μονάχα εσείς κι εγώ – ο αποστολέας (εσείς) και ο παραλήπτης (εγώ). Θα χρησιμοποιήσετε το προσωπικό σας email για να μου στείλετε αυτό το μήνυμα. Για να το κάνετε, θα πρέπει να συνδεθείτε στον λογαριασμό σας. Επιπλέον, για να διαβάσω το μήνυμά σας, θα πρέπει κι εγώ με τη σειρά μου να συνδεθώ στον προσωπικό μου λογαριασμό email. Αυτή η διαδικασία απαιτεί τη χρήση μοναδικών μυστικών, των κωδικών μας, που μας επιτρέπουν την πρόσβαση στους προσωπικούς μας λογαριασμούς email. Υποθέτοντας ότι μόνο εσείς γνωρίζετε τον κωδικό του email σας και μόνο εγώ γνωρίζω τον κωδικό του email μου, τότε κανείς άλλος δεν μπορεί να έχει πρόσβαση στο μήνυμα που μου στείλατε. Η κρυπτογραφία λειτουργεί με παρόμοιο τρόπο. Για να προστατεύσουμε ένα μήνυμα, το κρυπτογραφούμε με έναν συγκεκριμένο κωδικό πρόσβασης, τον οποίο αποκαλούμε κρυπτογραφικό κλειδί, καθιστώντας το μήνυμα ακαταλαβίστικο για τους μη εξουσιοδοτημένους.

Κρυπτογραφία για τη Δημοκρατία

Ας εξετάσουμε δύο πιθανά σενάρια:

• Η Ελένη είναι καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Καθημερινά γύρω στις 08.30 αφήνει το διαμέρισμά της επί της οδού Σπύρου Μερκούρη 28, παίρνει το ποδήλατο και ακολουθώντας πάντα την ίδια διαδρομή, πηγαίνει στο γραφείο της στο Πανεπιστήμιο. Αργά το απόγευμα επιστρέφει στο σπίτι ακολουθώντας πάλι την ίδια πορεία. Φανταστείτε να υπάρχουν κάμερες διανεμημένες σε όλη την διαδρομή της Ελένης. Τότε, κάποιος που έχει πρόσβαση σε αυτά τα βίντεο, θα μπορούσε να γνωρίζει ότι μια γυναίκα 50 περίπου χρόνων ακολουθεί καθημερινά συγκεκριμένη διαδρομή με ποδήλατο. Έχοντας επίσης πρόσβαση σε όλους τους αλγόριθμους αναγνώρισης προσώπων δεν θα ήταν δύσκολο να αποκτήσει πρόσβαση σε περισσότερα προσωπικά δεδομένα για αυτή τη γυναίκα που ζει στη διεύθυνση Σπ. Μερκούρη 28 (όνομαεπώνυμο, ημερομηνία γέννησης κ.λπ). Αλλά αυτό δεν ισοδυναμεί με άμεση παραβίαση της ιδιωτικής ζωής της Ελένης;
• Σκεφτείτε τώρα την περίπτωση που η Ελένη επιστρέφοντας μια μέρα από τη δουλειά της, κάποιος την ρίχνει από το ποδήλατο και της κλέβει τη τσάντα. Μετά από μερικές ημέρες και έπειτα από έλεγχο των καμερών που είναι τοποθετημένες στους δρόμους, η αστυνομία εντόπισε και συνέλαβε τον δράστη.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι είμαστε παγιδευμένοι σε ένα παράδοξο. Από τη μια θέλουμε οι κάμερες να μας προστατεύουν και από την άλλη δεν θέλουμε να παραβιάζουν την ιδιωτική μας ζωή. Ευτυχώς όμως. Με την ταχύτατη ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης φαίνεται ότι μια ρεαλιστική λύση βρίσκεται πολύ κοντά. Με την ερευνητική μου ομάδα στο Πανεπιστήμιο του Τάμπερε εργαζόμαστε πάνω στην υλοποίηση ενός πρωτοκόλλου, όπου εξ΄ορισμού θα κρυπτογραφούνται όλες οι πιθανές ευαίσθητες πληροφορίες σε ένα βίντεο. Η δυνατότητα αποκρυπτογράφησης μέρους του βίντεο θα δίνεται μόνο σε περιπτώσεις όπου εντοπίζεται κάποια παράνομη ενέργεια. Έτσι, στο δεύτερο παράδειγμά μας, μια αρμόδια αρχή θα μπορεί να αποκρυπτογραφήσει μόνο το πρόσωπο του δράστη και τίποτε άλλο, η ιδιωτικότητα των υπόλοιπων πολιτών που θα τυχαίνει να βρίσκονται στο βίντεο θα διασφαλίζεται πλήρως.

Δουλεύοντας πάνω σε μια τέτοια ελπιδοφόρα τεχνολογία, ελπίζουμε ότι οι κυβερνήσεις θα καταφέρουν να εκπληρώσουν την ευθύνη τους απέναντι στους πολίτες, απαντώντας ταυτόχρονα στο κάλεσμα για εθνική ασφάλεια. Εξάλλου, η ιδιωτικότητα δεν είναι απλά ένας κανονισμός που οι αρχές πρέπει να τηρούν, αλλά ένα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα που απαιτεί προστασία.